OYRATLARIN DOĞU ÇAĞATAY HANLIĞI VE YARKENT HANLIĞIYLA İLİŞKİLERİ

Bu makalede Moğolların Çin’den çekildikten sonra meydana getirdikleri siyasi oluşumlardan yola çıkılarak başta Oyrat ardından yaklaşık bir asır boyunca Cungar olarak anılan Moğol hanlıklarının Tanrı Dağlarının kuzeyi, güneyi ve doğu bölgelerindeki faaliyetleri incelenmiştir. Makalenin Giriş bölümünde Oyrat, Halha ve Övör Mongol terimleri kısaca açıklandıktan sonra Oyratların kökenleri, Cengiz Han ve Moğol İmparatorluğu döneminde oynadıkları roller, yaşadıkları bölgeler, Moğol ve Çin kaynaklarındaki adlandırılmaları ele alınmıştır. Ardından Cengiz Han’ın ölümünden sonraki süreçte Oyratların durumu ve siyasi konumları değerlendirilmiş; Yuan İmparatorluğu yıkıldıktan sonra Oyrat-Halha-Ming üçgenindeki mücadeleler özellikle de Oyrat Hanı Esen Taişi’nin Halhalarla ve Ming hanedanlığıyla girdiği mücadeleler ele alınmıştır. Makalenin 1. bölümünde Oyratların Altay ve Tanrı Dağları bölgelerine ilk temasları, Doğu Çağatay Hanlığı ile girdikleri mücadeleler ve batıya göçleri ele alınmıştır. 2. bölümde Oyrat göçlerinin Yarkent Hanlığı ve hanlığın kuzey sınırları olan Turfan ve Kumul bölgelerindeki faaliyetleri, Yarkent Hanlığı’na karşı yapılan akınlar ve taht kavgalarına müdahale etme çabaları ele alınmış, Yarkent Hanlığı’nın içine düştüğü karmaşıklık, Akdağlılar (Afakiye) ve Karadağlılar (İshakiye) olarak bilinen iki ayrı dinî grubun devleti ele geçirme mücadeleleri anlatılmıştır. Makalenin 3. bölümünde ise Cungar Hanlığı’nın kurulduğu ilk dönemlerden itibaren Yarkent Hanlığı’nın zayıflamasıyla Cungarların Tanrı Dağlarının güneyini aşarak Yarkent Hanlığı’nın güney ve doğu sınırlarındaki yerleşim bölgelerine yaptıkları akınlar ve savaşlar ele alınmış; nihayet Cungar Han’ı Galdan Taişi’ye sığınan Afak Hoca’nın Cungar ordusunu Yarkent Hanlığı’na davet etmesi ve hanlığın işgal edilerek ortadan kaldırılma süreci anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Oyratlar, Cungarlar, Ming Hanedanlığı, Yarkent Hanlığı, Çağataylılar

Abstract The present article investigates the political entities that emerged after the retreat of Mongols from China-the Mongol Khanates, who initially had been known as Oirat, then as Jungar for about a century – and their activities in Northern, Southern, and Eastern parts of the Tianshan Mountains. The introduction first touches upon the terms Oirat, Khalkha, and Övör Mongol. It explains the origins of Oirats, their names in Mongolian and Chinese sources, the role they played, and the regions they lived in during the Genghis Khan period and the Mongol Empire. Then, it discusses the situation of Oirats and their position in the political trajectories after the death of Genghis Khan. Afterward, it discusses the struggle of the Oirat-Khalkha-Ming triangle, especially the struggles of Oirat Khan Esen Taishi, with both Khalkhas and the Ming dynasty, after the collapse of the Yuan Empire. The last part is about the Oirat migration after the death of Esen Taishi, a flow towards the Altai Mountains, Koko Nor(Qinghai), and Tianshan basins due to pressures from Eastern Mongols. Section one discusses the first contacts of Oirats with the settled and semi-settled areas in the Southern part of Altai Mountains and the Eastern part of Tianshan; their struggle with the Eastern Chaghatai Khanate in Ili, Beshbalik and Kumul regions; and the mass migration of weakened Oirat tribes towards the South due to pressure from Tumads. Section two addresses the activities of the ongoing Oirat migrations in the Yarkand Khanate, the heirs of the Eastern Chagatai Khanate, and in the Turfan and Kumul regions, the northern borders of the Khanate. Also, how they acted as a political formation in the region and intervened in the throne fights with their raids against the Yarkand Khanate. Furthermore, the section also explains the complexity of the Yarkand Khanate, the fight for the throne, and the struggles of two different religious groups known as Ak-Taghliq and Qara-Taghliq on the way to take over the state. Section three focuses on the process of which the weakening of the Yarkand Khanate since the first periods of the establishment of the Jungar Khanate due to the raids and wars of the Jungar to the settlements on the southern and eastern borders of the Yarkand Khanate, crossing the south of the Tianshan. It further traces the process by which Afak Khoja, the leader of the Ak-Taghliq sect who took refuge, invited the Jungar army to the Yarkand Khanate, and the period of the khanate being occupied and destroyed.

Keywords: Oirat, Jungar, Ming Dynasty, Yarkand Khanate, Chaghatai

Sayfa Aralığı: 19-40

Nureddin İzbasar, “Oyratların Doğu Çağatay Hanlığı ve Yarkent Hanlığıyla İlişkileri,”, History Studies, 15/2, Şubat 2023, s. 19-40